Boot nədir?
Boot əməliyyat sisteminə daxil ola bilməsi üçün kompüteri işə salma prosesidir. Bu proses ingilis dilində boot sözü ilə ifadə edilir. Kompüter avadanlıqlarının və istifadəçi proqramlarının rəvan işləməsini təmin etmək üçün bir sıra prosedurlara əməl olunur. Bu proses açılış prosesi adlanır.
Linux üçün Boot prosesi
Əməliyyat sistemi resursları idarə edən, lazımi cihazları idarə edən və digər proqram təminatına əsas xidmətlər göstərən proqram təminatı toplusudur. Linux üçün tipik yükləmə prosesi 6 müxtəlif mərhələdən ibarətdir.
- BIOS
- MBR
- GRUB2
- Kernel
- Init veya Systemd
- Runlevels
BIOS (Əsas Giriş/Çıxış Sistemi)
Əsas giriş və çıxış deməkdir. Kompüter işə salındıqda, bütün avadanlıqları bir-bir prosessora təqdim edir. Kompüter işə salındıqda; Əməliyyat sistemi maşın üzərində nəzarəti əldə edənə qədər ROM (yalnız oxunan yaddaş) əsaslı proqram təminatı olan BIOS-dan istifadə edir. BIOS mərhələsi başa çatdıqdan sonra BIOS yeni mərhələ üçün tələb olunan MBR-ni işə salır və yükləmə prosesini ötürür.
BIOS (Basic Input/Output System)MBR ( Master Boot Record )
Kompüterə qoşulmuş cihazlarda boş və istifadə edilmiş sahələr O, GRUB yükləyicisinin yüklənməsi və icrasına cavabdehdir. O, 2 TB-dən böyük diskləri oxuya bilmədiyi üçün indi UEFI ilə gələn bir xüsusiyyət olan GPT (GUID Partition Table) ilə əvəz olunur.
Əsas giriş və çıxış deməkdir. Kompüter işə salındıqda, bütün avadanlıqları bir-bir prosessora təqdim edir. Kompüter işə salındıqda; Əməliyyat sistemi maşın üzərində nəzarəti əldə edənə qədər ROM (yalnız oxunan yaddaş) əsaslı proqram təminatı olan BIOS-dan istifadə edir. BIOS mərhələsi başa çatdıqdan sonra BIOS yeni mərhələ üçün tələb olunan MBR-ni işə salır və yükləmə prosesini ötürür.
GRUB2 (Grand Unified Bootloader v2)
GRUB2 (Grand Unified Bootloader version 2), Linux və digər Unix əsaslı əməliyyat sistemləri üçün geniş yayılmış bir yükləmə meneceridir. GRUB2-nin əsas məqsədi əməliyyat sistemlərinin yüklənməsini təmin etmək və çoxsaylı əməliyyat sistemlərini bir disk üzərində idarə etməkdir. GRUB2, GRUB-un inkişaf etmiş bir versiyasıdır və bir çox yeni xüsusiyyətlər və təkmilləşdirmələr təqdim edir.
MBR ( Master Boot Record )
MBR (Master Boot Record) kompüterlərin disk yükləmə sistemində ilk sektorda yerləşən bir hissədir və əməliyyat sistemini işə salmaq üçün əsas məlumatları saxlayır. MBR, xüsusilə BIOS əsaslı kompüterlərdə istifadə olunur və diskdəki ilk 512 baytı tutur.MBR BIOS əsaslı yükləmə prosesində önəmli rol oynasa da, yeni UEFI əsaslı sistemlərdə GPT daha üstünlük təşkil edir və daha müasir yükləmə strukturu təmin edir.
Kernel
Kernel əməliyyat sisteminin mərkəzi hissəsidir və hardware (avadanlıq) ilə software (proqram təminatı) arasında əlaqəni təmin edir. Kernel, sistemin əsas funksiyalarını idarə edir və bütün sistem resurslarını (CPU, RAM, disk, şəbəkə cihazları və s.) effektiv şəkildə bölüşdürür. Linux sistemində kernel, bütün sistemin işini idarə edən ən vacib hissədir.Kernel, əməliyyat sisteminin əsasını təşkil etdiyi üçün onun düzgün konfiqurasiyası və yenilənməsi sistemin stabil və təhlükəsiz işləməsi üçün çox önəmlidir. Kernel, inkişaf etdiricilər tərəfindən daima təkmilləşdirilir və yeni texnologiyaların tələblərinə uyğunlaşdırılır.
Init Və ya Systemd
İnit kompüter sisteminin yüklənməsi zamanı işləyən ilk prosesdir və bütün proseslərin əcdadıdır (Valideyn proses). /etc/inittab faylını oxuyur, bu, sistemin hər bir icra səviyyəsində necə qurulmasını təsvir edir və standart icra səviyyəsini təyin edir. Başlanğıc proqramını başlatmaq mümkün deyilsə, sistem Kernel Panic mesajı ilə səhv verir və dayanır. O, icra olunacaq hər bir proses üçün ayrıca qabıq proqramını işlədir. Init proqramından istifadə edən sistemlərdə proqram /sbin/init kataloqunda yerləşir. /etc/inittab konfiqurasiya faylıdır. Bu, sistemin yenidən başlaması zamanı və ya iş səviyyələri dəyişdikdə başlanğıc proqramının nə etməli olduğunu müəyyən edən fayldır.
Fayl aşağıdakı məlumatları özündə əks etdirir
• Sistemdə standart işləmə səviyyəsi nə olacaq?
• Yenidən yükləmə zamanı hansı sistem istifadə olunur?
xidmətlərin nə vaxt başlanacağı, monitorinq ediləcəyi və ya dayandırılacağı
yenidən işə salınacaq
• İş səviyyələri dəyişdikdə hansı işlər görüləcək?
Systemd init proqramı əvəzinə istifadə edilən və üstünlükləri olan bir proqramdır. Systemd yalnız yükləmə məqsədləri üçün istifadə edilmir, Linux sistemini və içindəki servisləri idarə etmək üçün istifadə olunan bəzi əmrləri özündə sxlayır 2015-ci ildən sonra mühüm Linux distroları başlanğıc proqramı əvəzinə öz yükləmə proseslərinə systemd əlavə etdi. Systemd indi Linux paylamalarının 80%-dən çoxunda istifadə olunur. Systemd, sistemin daha sürətli yüklənməsinə imkan verir, çünki o, skriptlərə etibar etmir və işləmək üçün qabıq proqramlarını tələb etmir, lakin systemd-nin qeydləri mətn fayllarından deyil, rəqəmlərdən (ikili) ibarətdir.
İş mərhələləri
İcra səviyyəsi proseslərin strukturlaşdırılmasıdır. Sistemi daha aşağı səviyyədə idarə etmək istədiyimiz vaxtlar ola bilər. Məsələn, 1-ci iş vaxtı səviyyəsində diskin pozulması problemlərini həll etməklə, sistemdə başqa istifadəçilərin olmadığına əmin ola bilərik. Fərqli səviyyələrdə müxtəlif xidmətlərin işlədilməsi ideyası mahiyyətcə fərqli sistemlərin müxtəlif yollarla istifadə oluna bilməsi ətrafında fırlanır. Run səviyyələri bəzi xidmətlərin işləməsinin qarşısının alındığı hallarda, məsələn, sistemin birdən çox istifadəçi üçün hazır olmadığı və ya şəbəkə bağlantısı olmadan işləməsinin qarşısı alındığı hallarda istifadə olunur.
İş Səviyyəsi (Runlevel) Təsvir
0 Sistem dayandırılır (shutdown)
1 Tək istifadəçi rejimi (single-user mode)
2 Çox istifadəçi rejimi (networking disabled)
3 Çox istifadəçi rejimi (networking enabled)
4 Rezerv iş səviyyəsi (custom)
5 Qrafik interfeys rejimi (X11)
6 Sistem yenidən yüklənir (reboot)
Linux-un ən güclü xüsusiyyətlərindən biri əməliyyat sisteminin işə salınması və dayandırılması zamanı istifadə olunan xüsusiyyətlərdir. Xüsusilə son illərdə edilən bəzi dəyişikliklərlə, yükləmə prosesi daha təhlükəsiz hala gəldi. Linux-un “yükləmə” prosesi BIOS-dan başlayır. BIOS sabit diskdəki birinci sektoru (512 bayt) oxuyur və orada tapılan kodu icra edir. Bu kod GRUB adlı proqram təminatını işə saldıqdan sonra GRUB Linux nüvəsini işə salaraq Linux-un yükləmə prosesinə başlayır. Linux nüvəsi (init, systemd) tərəfindən başlatılan ilk proses bütün lazımi xidmətləri və proqram təminatını işə salmaqla prosesi tamamlayır. Sistem bağlandıqda, nüvə kodu bütün prosesləri dayandırır və sistemin bağlanmasını təmin edir.
