Salam əziz oxucular, bu gün sizə Əməliyyat sisteminin əsasını təşkil edən Kernel haqqında bəhs edəcəyik. Linux kernel əməliyyat sisteminin əsasını təşkil edən nüvədir və kompüterin hardware komponentləri ilə software arasında vasitəçi rolunu oynayır.
Linux kernel açıq mənbəli və çoxfunksiyalı (multitasking), çoxistifadəçi (multiuser) əməliyyat sistemlərinin bazasını təmin edir. Kernel əməliyyat sisteminin ən vacib hissəsidir və müxtəlif hardware komponentlərinin idarə edilməsi, resursların paylanması, proseslərin idarə olunması və təhlükəsizlik kimi funksiyaları həyata keçirir.
Linux kernel-in əsas funksiyaları aşağıdakı kimidir
- Proseslərin idarə olunması (Process Management): Kernel işləyən proqramlar və prosesləri idarə edir, onların CPU zamanını effektiv bölüşdürür və proqramların paralel şəkildə işləməsinə imkan verir. Proseslərin yaradılması, dayandırılması, vəzifələrinin dəyişdirilməsi kimi əməliyyatları həyata keçirir.
- Yaddaş idarə edilməsi (Memory Management): Kernel RAM-in effektiv idarə edilməsini təmin edir və proqramlar arasında yaddaşın düzgün paylanmasını təşkil edir. Lazım olduqda səhifələmə (paging) kimi texnikalarla virtual yaddaşdan istifadə edir.
- Cihaz sürücülərinin idarə edilməsi (Device Drivers): Kernel hardware və proqram arasında əlaqə qurur. Cihaz sürücüləri kernelin bir hissəsidir və hardware komponentlərini idarə edir, məsələn, klaviatura, disk sürücüləri və şəbəkə kartları kimi.
- Fayl sistemlərinin idarə edilməsi (File System Management): Kernel fayl sistemlərini dəstəkləyir və faylların yazılması, oxunması, dəyişdirilməsi kimi əməliyyatları təşkil edir. Bir neçə müxtəlif fayl sistemi formatlarını dəstəkləyir: ext4, XFS, Btrfs və s.
- Təhlükəsizlik və istifadəçi hüquqları (Security and Permissions): Kernel istifadəçilərə və proseslərə təhlükəsizlik hüquqları verir, hər prosesin yalnız öz resurslarına daxil olmasını təmin edir. SELinux kimi təhlükəsizlik modul sistemləri vasitəsilə əlavə təhlükəsizlik qatları da təmin edir.
- Şəbəkə idarəçiliyi (Networking): Kernel şəbəkə yığını (network stack) vasitəsilə müxtəlif şəbəkə protokollarını dəstəkləyir və şəbəkə cihazlarını idarə edir. Linux kernel TCP/IP, UDP və başqa protokolları dəstəkləyir və müasir şəbəkə xidmətlərinin işləməsinə imkan verir.
Linux keernelin versiyaları və yenilikləri haqqında
Linux kernel Linus Torvalds tərəfindən 1991-ci ildə yaradılmışdır və davamlı olaraq yenilənir. Hal-hazırda Linux kernelin müxtəlif versiyaları mövcuddur və hər versiyada yeni xüsusiyyətlər, performans artımı və təhlükəsizlik düzəlişləri təqdim olunur. Kernelin versiyası tez-tez yenilənir və bu yeniliklər Linux icması tərəfindən təmin edilir.
Linux kernel açıq mənbəli olduğu üçün müxtəlif insanlar və təşkilatlar onu öz tələblərinə uyğun şəkildə dəyişdirə bilirlər. Məsələn, Android əməliyyat sistemi Linux kernelindən istifadə edir, lakin özünəməxsus optimizasiyalarla onu fərdiləşdirir.
Linux kernel haqqında əlavə suallarınız və ya xüsusi bir mövzu haqqında maraqlanırsınızsa, məmnuniyyətlə izah edərəm!
Linux kernelin versiyaları
Linux kernelin versiyaları, inkişaf dövrü boyunca daim yenilənir və hər yeni versiya ilə kernelin funksionallığı genişləndirilir, performans artırılır və təhlükəsizlik problemləri həll edilir. Kernel versiyaları üç əsas kateqoriyaya bölünür: əsas stabil buraxılışlar, LTS (Long-Term Support – Uzun Müddətli Dəstək) buraxılışları və eksperimental (development) versiyalar.
Linux kernel versiyalarının strukturlaşdırılması
Linux kernel versiyaları ümumiyyətlə üç və ya dörd rəqəmli formada təqdim olunur. Məsələn:
- 5.10.16 – Bu versiya formatında birinci rəqəm əsas versiyanı, ikinci rəqəm böyük dəyişiklikləri (major release), üçüncü rəqəm isə kiçik yeniləmələri (minor release) göstərir. Əgər dördüncü rəqəm varsa, bu təhlükəsizlik və ya kiçik təkmilləşdirmələrdir.
Məsələn, “5.10.16” versiyasında:
- 5 – Əsas versiyadır.
- 10 – Böyük dəyişiklikləri və yeni funksiyaları özündə birləşdirir.
- 16 – Bu versiyaya aid olan kiçik yeniliklər və səhv düzəlişləri.
Linux kernel buraxılış növləri
- Stabil Buraxılışlar (Stable Releases): Bunlar tam inkişaf etdirilib sınaqdan keçirilmiş kernel versiyalarıdır və ümumilikdə bütün sistemlərdə istifadə üçün hazır sayılır. Hər bir stabil versiya üçün müəyyən müddət ərzində yeniləmələr və təhlükəsizlik düzəlişləri təqdim olunur. Məsələn, 5.10 stabil buraxılışdır.
- LTS (Long-Term Support) Buraxılışları: Linux kernelin bəzi versiyaları uzun müddətli dəstək (LTS) statusu ilə işarələnir. Bu versiyalar 2 ildən 6 ilə qədər dəstək alır və kritik yeniləmələr bu müddət ərzində davam edir. LTS versiyalar əsasən serverlər və korporativ sistemlər üçün uyğundur, çünki onlar uzunmüddətli etibarlılıq və təhlükəsizlik təmin edir. Hal-hazırda ən çox istifadə olunan LTS versiyaları 4.19, 5.4, 5.10 və 6.1-dir.
- Eksperimental (Development) Buraxılışlar: Bu versiyalar inkişaf prosesində olan yeni funksiyaları test etmək üçün təqdim olunur. Eksperimental versiyalar stabil deyil və tez-tez səhvlərlə qarşılaşmaq mümkündür, buna görə də istehsal mühitlərində istifadə edilmir. Məsələn, 6.x seriyalı versiyalarda yeni texnologiyalar sınanır və sınaqdan keçirilir.
Əsas Linux kernel versiyaları aşağıdakı kimidir:
- 1.x Seriyası (1991–1996): Linus Torvalds tərəfindən ilk versiyalar yaradıldı. Bu seriya Linux kernelin ilkin inkişaf mərhələlərini əhatə edir və əsasən araşdırma məqsədli istifadə olunurdu.
- 2.x Seriyası (1996–2001): Bu seriya Linux kernelin daha yetkin bir mərhələyə keçməsini təmin etdi. Fayl sistemləri və çox prosessorlu sistemlərin dəstəyi inkişaf etdirildi.
- 3.x Seriyası (2011–2013): Bu versiya Linux kernelin daha geniş yayılmasını təmin etdi. Planlı buraxılış dövrünə keçildi və istifadəçilərə hər 2-3 ayda yeni versiyalar təqdim olunmağa başlandı.
- 4.x Seriyası (2015–2019): Linux kernelin dördüncü versiya seriyası mobil cihazlardan tutmuş serverlərə qədər geniş istifadə olunmağa başladı. Virtualizasiya və konteyner texnologiyalarının dəstəyi gücləndirildi.
- 5.x Seriyası (2019–bu gün): 5.x seriyası ilə birlikdə kernel daha da optimallaşdırıldı və müasir hardware cihazlarının, xüsusilə NVMe SSD-lərin və yüksək performanslı prosessorların daha yaxşı dəstəyi təmin olundu.
- 6.x Seriyası (2022–bu gün): Ən yeni Linux kernel versiyaları arasında olan 6.x seriyası müasir texnologiyalara, maşın öyrənməsi, süni intellekt və yeni nəsil cihazlarla daha yaxşı inteqrasiyanı təmin edir.
Bu versiyalarda hər bir yeni buraxılış daha çox təhlükəsizlik, performans artımı və cihaz dəstəyi ilə gəlir.
LTS Versiyaların tez-tez yenilənəndiriləməsi
Linux LTS versiyaları uzunmüddətli dəstəklənir və təhlükəsizlik təkmilləşdirmələri və səhv düzəlişləri ilə təmin olunur. Məsələn, 5.10 LTS versiyası 2020-ci ildə buraxılıb və təxminən 2026-cı ilə qədər dəstək alacaq. Bu, təhlükəsiz və stabil mühit təmin edir, xüsusən korporativ və server mühitləri üçün idealdır.
Əgər hər hansı konkret bir versiya və ya funksionallıqla bağlı daha çox sualınız varsa, əlavə məlumat verə bilərəm!
Linux kernel versiyasını yoxlamaq üçün terminalda aşağıdakı əmrlərdən birini istifadə edə bilərsiniz:
uname komandası ilə:
Ən çox istifadə olunan metodlardan biri uname əmri ilə kernel versiyasını yoxlamaqdır:
Bu komanda yalnız kernelin versiya nömrəsini göstərir, məsələn:
hostnamectl komandası ilə:
