Salam əziz oxucular,
Bugünkü mövzumuz uşaqlar üçün kiber təhlükəsizlik qaydalarıdır. İnternet dünyası uşaqlar üçün həm əyləncə, həm də öyrənmə məkanı ola bilər, amma eyni zamanda müxtəlif təhlükələr də daşıyır. Buna görə də uşaqların internetdən təhlükəsiz istifadə etməsi üçün onlara sadə, anlaşılan və gündəlik həyatda tətbiq edilə bilən qaydaları öyrətmək çox vacibdir.
Uşaqlar üçün kiber təhlükəsizlik internetdən istifadə zamanı çox vacibdir Çünki internet həm faydalı, həm də təhlükəli ola bilər Uşaqlar oyun oynayarkən, dərslərinə baxarkən və ya dostları ilə ünsiyyət qurarkən təhlükələrlə qarşılaşa bilərlər Buna görə də kiber təhlükəsizlik qaydalarını öyrənmək lazımdır Kiber təhlükəsizlik qaydaları uşaqları internetdəki risklərdən qoruyur Uşaqlar heç vaxt şəxsi məlumatlarını internetdə paylaşmamalıdır Şəxsi məlumatlara ad, soyad, ünvan, telefon nömrəsi və məktəb adı daxildir Tanımadığı insanlarla ünsiyyət qurarkən uşaqlar diqqətli olmalıdır Tanımadığı şəxslərə şəkil göndərmək olmaz Şübhəli mesaj və ya linklərə klikləmək təhlükəlidir Uşaqlar yalnız valideynlərinin icazə verdiyi sayt və tətbiqlərdən istifadə etməlidir Sosial şəbəkələr uşaqlar üçün çox cəlbedici ola bilər Amma orada məxfilik parametrlərini düzgün qurmaq vacibdir Uşaqlar sosial şəbəkədə yalnız tanıdıqları insanları dostluğa qəbul etməlidirlər Hər kəsin dediyinə inanmamaq lazımdır Çünki internetdə yalan məlumat çox olur Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, hər kəs internetdə göründüyü kimi deyil Oyunlarda tanımadığı insanlardan gələn dostluq təkliflərini qəbul etməməlidirlər Onlayn oyunlarda yazışmalara diqqət etmək lazımdır Oyun zamanı təhqir və ya zorakılıq halları ola bilər Bu halları valideynə demək lazımdır Kiber zorakılıq çox yayılmış problemdir Kiber zorakılıq internetdə kiminsə başqasına təhqir, hədə və ya şantaj etməsidir Uşaqlar belə vəziyyətlərlə qarşılaşanda susmamalıdır Onlar valideynlərinə və ya müəllimlərinə deməlidirlər Güclü parol yaratmaq uşaqlar üçün də vacibdir Parol sadə olmamalıdır Parolda ad, doğum tarixi və sadə rəqəmlərdən istifadə etmək olmaz Güclü parolda böyük və kiçik hərflər, rəqəmlər və simvollar olmalıdır Parolu heç kimlə bölüşmək olmaz Hətta ən yaxın dostla belə paylaşmaq düzgün deyil Parolu kağıza yazmaq və açıq yerdə saxlamaq olmaz Uşaqlar valideynlərin köməyi ilə parol menecerindən istifadə edə bilərlər İki faktorlu doğrulama da təhlükəsizlik üçün əhəmiyyətlidir Valideynlər uşaqlarına iki faktorlu doğrulamanı izah etməlidirlər Uşaqlar hər zaman cihazlarını yeniləməlidirlər Yeniləmələr təhlükəsizlik üçün vacibdir Telefon və planşetlərdə antivirus proqramı istifadə etmək lazımdır Uşaqlar yüklədikləri tətbiqlərə diqqət etməlidirlər Yalnız rəsmi mağazalardan tətbiq yükləmək olar Reklamlarda göstərilən şübhəli tətbiqləri yükləmək olmaz İctimai Wi-Fi şəbəkələrindən istifadə edərkən diqqətli olmaq vacibdir Uşaqlar ictimai Wi-Fi ilə bank tətbiqlərinə və ya vacib hesablarına daxil olmamalıdır Valideynlər uşaqlarına VPN istifadəsini öyrədə bilərlər Elektron poçt vasitəsilə gələn şübhəli məktublara diqqət etmək lazımdır Əlavələri yükləmədən əvvəl valideynə göstərmək yaxşıdır Spam və ya fırıldaqçı emaillərə cavab vermək olmaz Uşaqlar bilməlidirlər ki, internetdə həmişə iz qalır Buna rəqəmsal ayaq izi deyilir Rəqəmsal ayaq izi şəxsi məlumatların internetdə yayılmasına səbəb ola bilər Buna görə uşaqlar paylaşım etməzdən əvvəl düşünməlidirlər Foto və videoları paylaşarkən məxfilik vacibdir Çünki paylaşım bir dəfə yayıldıqdan sonra onu tamamilə silmək mümkün olmur Uşaqlar bilməlidirlər ki, internetdə paylaşdıqları hər şey çox insan tərəfindən görülə bilər Uşaqlar kimsə onlardan pul, hədiyyə və ya şəxsi məlumat istəyərsə bunu dərhal valideynlərinə deməlidirlər Valideynlər uşaqlara başa salmalıdır ki, heç bir oyun və ya sayt onlardan pul istəməməlidir Əgər belə hallar olarsa bu fırıldaqçılıq ola bilər Uşaqlar bəzən internetdə hədiyyə qazandığını düşünə bilərlər Amma çox vaxt bu hədiyyələr yalandır və məqsəd uşaqları aldatmaqdır Hər zaman şübhəli halları valideynə bildirmək lazımdır İnternetdə vaxtı düzgün idarə etmək də vacibdir Uşaqlar çox vaxtını internetdə keçirməməlidir Göz sağlamlığı və sosial həyat üçün internetdən fasilələrlə istifadə edilməlidir Valideynlər uşaqlara balanslı internet istifadəsini öyrətməlidirlər Uşaqlar yalnız etibarlı mənbələrdən məlumat oxumalıdırlar İnternetdə hər oxunan xəbərə inanmaq olmaz Məlumatı başqa mənbələrlə yoxlamaq vacibdir Uşaqlar bilməlidirlər ki, internet həm yaxşı, həm də pis məqsədlər üçün istifadə edilə bilər Təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməklə internetdən faydalı istifadə etmək mümkündür Valideynlər uşaqlarına kiber savadlılığı kiçik yaşdan öyrətməlidirlər Məktəblərdə də kiber təhlükəsizlik mövzuları uşaqlara izah edilməlidir Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, internetdə təhlükəsiz olmaq onların özündən asılıdır Əgər bir qaydanı pozsalar təhlükə ilə qarşılaşa bilərlər Təhlükə gördükdə valideynlərinə dərhal məlumat verməlidirlər Uşaqlar bilməlidirlər ki, yaxşı dostluq internetdə də mümkündür amma təhlükəsizlik hər zaman birinci yerdədir Onlar interneti yalnız öyrənmək, əylənmək və faydalı məqsədlər üçün istifadə etməlidirlər Uşaqlar hər gün az da olsa yeni bir təhlükəsizlik qaydası öyrənə bilərlər Bu qaydaları ailə üzvləri ilə də paylaşa bilərlər İnternetdə gördükləri yaxşı nümunələri tətbiq etmək olar Amma pis nümunələri təkrarlamaq olmaz Uşaqlar hər hansı bir səhv etdikdə utanmadan valideynlərinə deməlidirlər Çünki səhvi gizlətmək təhlükəni böyüdə bilər Uşaqlar bilməlidirlər ki, internetdə hərəkətlərinə görə məsuliyyət daşıyırlar İnternetdə hörmətli və mədəni davranmaq vacibdir Başqalarına hörmət etmək kiber təhlükəsizliyin də bir hissəsidir Uşaqlar başa düşməlidirlər ki, internetdə kiməsə zərər vermək düzgün deyil Onlayn davranış real həyatda davranış qədər əhəmiyyətlidir Uşaqlar internetdən istifadə edərkən daim diqqətli olmalıdırlar Bu qaydalar onlara həm özlərini, həm də başqalarını qorumağa kömək edəcəkdir
Uşaqlar bəzən internetdə oyun, video və ya mesaj vasitəsilə gələn şübhəli linklərə rast gələ bilirlər. Onların özləri təhlükəni tanıya bilməsi üçün sadə qaydalar var. Bunu uşaqlar üçün başa düşüləcək dildə izah edirik.
Linkə birbaşa klikləmə – Uşaq heç vaxt tanımadığı linkə tıklamamalıdır. Əgər link dostundan gəlibsə belə, əvvəlcə soruşmalıdır.
Linkin üzərinə gəlib baxmaq – Kompüterdə siçanı linkin üzərinə gətirməklə linkin əsl ünvanını aşağıda görmək mümkündür. Əgər ünvan qarışıqdırsa, qəribə simvollarla doludursa və ya tanımadığı sayt adıdırsa, təhlükəli ola bilər.
“https://” ilə başlayıb-başlamadığını yoxlamaq – Təhlükəsiz saytlar “https://” ilə başlayır və yanında kiçik qıfıl işarəsi olur. Əgər “http://” ilə başlayırsa və qıfıl yoxdursa, təhlükəli ola bilər.
Tanınmış sayt adı olub-olmadığına baxmaq – Məsələn, əsl “youtube.com” əvəzinə “youtubee.com” kimi yazılıbsa bu fırıldaqçı linkdir. Uşaqlar öyrənməlidir ki, hərflərə diqqət etsinlər.
Pulsuz hədiyyə və ya oyun vədi verən linklərə inanmamaq – “Buraya tıkla və hədiyyə qazan” kimi linklər adətən fırıldaqçı olur. Uşaqlar öyrənməlidirlər ki, heç kim internetdə onlara pulsuz hədiyyə vermir.
Link yoxlama alətlərindən istifadə – Valideynin köməyi ilə uşaq linki belə alətlərdə yoxlaya bilər:
https://www.virustotal.com
https://www.urlvoid.com
https://transparencyreport.google.com/safe-browsing/search
Valideynə soruşmaq – Əgər uşaq linkdən əmin deyilsə, heç vaxt tıklamamalıdır. Ən yaxşı addım valideynə və ya müəllimə göstərməkdir.
Sadə qayda olaraq uşaqlar yadda saxlamalıdır: “Əgər link qəribə görünürsə və mən onu tanımıram, demək təhlükəlidir.”
