GNU fəlsəfəsi, həmçinin “GNU layihəsi” olaraq da tanınır, açıq mənbəli proqram təminatının inkişafını təşviq edən və istifadəçilərin azadlığını qorumağı hədəfləyən bir hərəkatdır. Bu fəlsəfə, 1983-cü ildə Richard Stallman tərəfindən başlamışdır və məqsədi, proqram təminatını yalnız istifadə etmək deyil, həm də onu dəyişdirmək və inkişaf etdirmək hüququnu təmin edən bir cəmiyyət yaratmaqdır. GNU, “GNU’s Not Unix” ifadəsinin qısaltmasıdır və bu fəlsəfə, Unix tərtibindən ilham alaraq, istifadəçilərə tam sərbəstlik verən bir əməliyyat sistemi inkişaf etdirməyə yönəlmişdir.
Bu məqalədə, GNU fəlsəfəsinin əsas prinsipləri, məqsədləri və proqram təminatı dünyasına təsiri haqqında ətraflı məlumat veriləcəkdir.
1. GNU fəlsəfəsinin təəsisi və məqsədi
GNU fəlsəfəsi, proqram təminatının azadlığını təmin etmək məqsədilə yaradılıb. Richard Stallman, 1983-cü ildə, bir çox kommersiya proqramlarının istifadəçilərin azadlığını məhdudlaşdırdığını, onların proqramı dəyişdirmələrinə və ya öz tələblərinə uyğunlaşdırmalarına imkan vermədiyini qeyd edərək, GNU layihəsini başlatdı. Bu fəlsəfə, proqram təminatının azad olmasını, yəni istifadəçilərin proqramı istədikləri kimi istifadə etməsi, dəyişdirməsi, paylaşması və yayması hüququna sahib olmalarını vurğulayır.
2. GNU fəlsəfəsinin əsas prinsipləri
GNU fəlsəfəsi, aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanır:
2.1. Azadlıq
GNU fəlsəfəsinin əsas məqsədi, istifadəçilərin proqram təminatını istədikləri kimi istifadə etməsi və dəyişdirməsi azadlığını təmin etməkdir. Bu, proqram təminatının mənbə kodunun açıqlanması ilə mümkündür. Hər bir istifadəçi, proqramın mənbə koduna daxil ola bilər və onu öz ehtiyaclarına uyğun dəyişdirə bilər.
2.2. Açıq mənbə
Açıq mənbə proqram təminatı, onun mənbə kodunun sərbəst şəkildə əlçatan olması deməkdir. Bu, istifadəçilərin proqramın necə işlədiyini başa düşməsinə, hər hansı bir səhv və ya zəifliyi tapmasına və düzəltməsinə imkan verir. Həmçinin, açıq mənbə kodu olan proqramlar, tərtibatçıların və digər istifadəçilərin proqramı inkişaf etdirməsini təşviq edir.
2.3. Paylaşma və yayılma
GNU fəlsəfəsi, proqram təminatının yalnız şəxsi istifadədən daha çox bir cəmiyyətin faydalana biləcəyi şəkildə paylaşılmasını və yayılmasını təşviq edir. Hər bir istifadəçi, proqramı digər insanlarla paylaşa bilər, və bu, kollektiv inkişafı sürətləndirir. Bu, proqram təminatının sürətli inkişafını və yeni xüsusiyyətlərin ortaya çıxmasını təmin edir.
2.4. İstifadəçi azadlığı və etik prinsiplər
GNU fəlsəfəsi yalnız texniki xüsusiyyətlərə deyil, həm də etik prinsiplərə əsaslanır. Bu fəlsəfə, istifadəçilərin öz proqramlarını azad şəkildə idarə etmələrinin vacibliyini vurğulayır. Stallman, proqram təminatının mülkiyyətinin şirkətlərdə deyil, cəmiyyətdə olması lazım olduğunu bildirir. Bu prinsip, istifadəçilərin proqram təminatına müdaxilə etməsini, onu təkmilləşdirməsini və ondan sərbəst şəkildə faydalanmasını dəstəkləyir.
3. GNU Fəlsəfəsinin Proqram Təminatına Təsiri
GNU fəlsəfəsi, açıq mənbə proqram təminatının inkişafına böyük təsir göstərmişdir. GNU layihəsi, Linux əməliyyat sistemi ilə birlikdə geniş istifadə olunan və güclü bir açıq mənbə ekosistemi yaratmışdır. GNU proqram təminatının ən məşhur nümunələri aşağıdakılardır:
3.1. GNU/Linux
Linux, GNU fəlsəfəsinin ən tanınan nəticələrindən biridir. GNU layihəsi, əməliyyat sistemləri üçün açıq mənbə proqramları təmin etmək məqsədilə başladığı zaman, Linux nüvəsi (Linux kernel) 1991-ci ildə Linus Torvalds tərəfindən yaradıldı. GNU proqram təminatı, Linux nüvəsi ilə birləşərək, güclü və tam funksional bir əməliyyat sistemi ortaya çıxartdı. Bu əməliyyat sisteminə ümumilikdə “GNU/Linux” adı verilmişdir.
3.2. GCC (GNU Compiler Collection)
GCC, proqram təminatı inkişaf etdirənlər üçün ən vacib alətlərdən biridir. GNU Compiler Collection, bir neçə proqramlaşdırma dilini (C, C++, Fortran və s.) tərtib etmək üçün istifadə olunur və açıq mənbə olaraq inkişaf etdirilir. GCC, bütün dünyada peşəkar və həvəskar proqramçılar tərəfindən istifadə olunur.
3.3. Emacs və Vim
GNU layihəsi, ən məşhur mətn redaktorlarından biri olan Emacs-ı inkişaf etdirdi. Emacs, proqramçılar və istifadəçilər üçün genişlənə bilən və özəlləşdirilə bilən bir mətn redaktoru olaraq istifadə edilir. Eyni zamanda, Vim də GNU fəlsəfəsinin təsir etdiyi və açıq mənbə proqram təminatı olaraq inkişaf etdirilən bir başqa məşhur mətn redaktorudur.
3.4. GIMP (GNU Image Manipulation Program)
GIMP, GNU fəlsəfəsinin təsiri ilə inkişaf etdirilən açıq mənbə şəkil redaktə proqramıdır. GIMP, Adobe Photoshop-un pulsuz alternativi olaraq, rəssamlar və dizaynerlər tərəfindən geniş istifadə olunur.
4. GNU fəlsəfəsinin qlobal təsiri
GNU fəlsəfəsi, dünya üzrə proqram təminatının inkişafını, yayılmasını və istifadəsini böyük ölçüdə dəyişdirib. Açıq mənbə proqram təminatı, bu gün təhsil, tibb, biznes və dövlət sahələrində geniş istifadə olunur. GNU fəlsəfəsi həmçinin, proqram təminatının əlçatanlığını artırmış və inkişaf etdiricilərin daha azad şəkildə yeniliklər etməsinə imkan vermişdir.
5. GNU fəlsəfəsinin əhəmiyyəti nəzər salaq
GNU fəlsəfəsi yalnız proqram təminatına deyil, həm də cəmiyyətə böyük təsir göstərmişdir. Bu fəlsəfə, azadlıq, şəffaflıq və əməkdaşlıq prinsipini inkişaf etdirərək, daha ədalətli və bərabər imkanlar yaradır. Bu fəlsəfə həmçinin, istifadəçilərin yalnız istehlakçı deyil, həm də proqramın inkişaf etdiricisi olmalarını təmin edir. Nəticədə, GNU fəlsəfəsi həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində böyük bir sosial dəyişiklik yaradır.
GNU fəlsəfəsi, proqram təminatının azadlığını və açıq mənbə modelini təşviq edərək, proqram inkişafını daha demokratik və şəffaf bir hala gətirir. Bu fəlsəfə, dünyadakı proqram təminatı ekosistemini tamamilə dəyişdirmiş və istifadəçilərə daha çox azadlıq və imkanlar təqdim etmişdir. GNU fəlsəfəsi, yalnız texniki deyil, həm də etik dəyərləri dəstəkləyərək, cəmiyyətin hər sahəsində daha yaxşı inkişafı təşviq edir.
