Salam hörmətli oxucular, bu gün sizə kompüter və internet dünyasının ən çox qorxulan təhlükələrindən biri olan malware haqqında ətraflı məlumat verəcəyik. Malware — yəni zərərli proqram təminatı — sadəcə bir virusdan ibarət deyil, əslində çoxsaylı növlərə malikdir və hər biri fərqli məqsədlərlə hazırlanır. Viruslar faylları yoluxdura bilər, wormlar şəbəkələrdə sürətlə yayıla bilər, trojanlar faydalı proqram adı ilə gizlənərək sistemə daxil ola bilər, ransomware faylları şifrələyərək pul tələb edə bilər, spyware isə istifadəçilərin şəxsi məlumatlarını oğurlaya bilər. Bu məqalədə biz malware növlərinin hər biri haqqında geniş danışacaq, onların iş prinsipini, yaratdığı təhlükələri və qorunma yollarını izah edəcəyik. Məqsədimiz sizi yalnız məlumatlandırmaq deyil, həm də gündəlik texnoloji həyatınızda daha təhlükəsiz addımlar atmağınıza kömək etməkdir.
Malware kompüter sistemlərinə və şəbəkələrə zərər vermək üçün hazırlanmış zərərli proqram təminatıdır və bu anlayışın altında müxtəlif növlər mövcuddur. Viruslar ən qədim və tanınmış malware formasıdır və əsasən fayllara yoluxaraq istifadəçi hərəkətləri vasitəsilə yayılır. Virusların iş prinsipi sistem fayllarına öz kodunu yerləşdirmək və sonradan həmin kodun işə düşməsi ilə çoxalmaqdır. Onların məqsədi bəzən sadəcə sistem resurslarını yükləmək, bəzən isə məlumatları silmək ola bilər. Wormlar isə viruslardan fərqli olaraq insan müdaxiləsinə ehtiyac duymadan şəbəkə üzərindən avtomatik yayılır. Wormların əsas xüsusiyyəti sürətli yayılma qabiliyyətidir və bu xüsusiyyət bəzən qlobal miqyasda böyük zərərlərə səbəb ola bilir. Trojan və ya trojan atları adlanan malware tipi isə istifadəçiləri aldadaraq faydalı proqram kimi təqdim edilir, lakin əslində arxa planda zərərli fəaliyyət göstərir. Trojanlar adətən sistemə arxa qapı açaraq hücumçulara uzaqdan giriş imkanı verir. Casus proqramlar və ya spyware istifadəçilərin fərdi məlumatlarını gizlicə toplayan malware növüdür. Onların məqsədi istifadəçi davranışlarını izləmək, bank məlumatlarını oğurlamaq və reklam məqsədilə məlumatları satmaq ola bilər. Adware isə istifadəçilərə istənilməyən reklamlar göstərən bir malware növüdür. Adətən pulsuz proqramlarla birlikdə yüklənir və sistemdə reklam pop-up pəncərələri yaradır. Rootkit malware tipi daha təhlükəli sayılır, çünki o, özünü sistemdən gizlətmək qabiliyyətinə malikdir. Rootkitlər əsasən əməliyyat sistemi səviyyəsində yerləşir və antivirus proqramlarının aşkarlamasını çətinləşdirir. Keyloggerlər isə klaviatura üzərindən daxil edilən hər bir düyməni qeyd edən malware növüdür. Bu proqramlar əsasən şifrələrin və şəxsi məlumatların oğurlanması üçün istifadə olunur. Ransomware ən təhlükəli malware tiplərindən biridir və istifadəçinin fayllarını şifrələyərək pul müqabilində açılmasını tələb edir. Ransomware hücumları son illərdə dünya üzrə şirkətlərə və fərdi istifadəçilərə böyük maliyyə itkiləri yaşadıb. Botnet isə yoluxmuş cihazların bir şəbəkəyə qoşulması ilə formalaşır və hücumçular bu cihazları müxtəlif məqsədlər üçün idarə edə bilirlər. Botnetlər DDoS hücumlarında geniş istifadə olunur və bəzən milyonlarla cihazı əhatə edə bilir. Backdoor isə sistemə icazəsiz giriş imkanı verən və antiviruslardan gizlənən bir malware növüdür. Onun vasitəsilə hücumçular sistemdə uzun müddət gizli fəaliyyət göstərə bilirlər. Wiper adlanan malware isə adından göründüyü kimi əsasən məlumatları silmək məqsədi daşıyır. Bu tip malware siyasi və ya iqtisadi səbəblərlə dövlət qurumlarına və şirkətlərə qarşı istifadə edilə bilər. Fileless malware isə ənənəvi malware-dən fərqlidir, çünki fayl şəklində mövcud olmur, daha çox sistem yaddaşında işləyir. Bu xüsusiyyətinə görə onu aşkarlamaq çox çətindir. Mobile malware isə əsasən smartfon və planşetləri hədəf alır və istifadəçi məlumatlarını oğurlaya bilir. Kriptojacking malware növü istifadəçinin cihaz resurslarını gizli şəkildə kriptovalyuta mədənçiliyi üçün istifadə edir. Bu zaman cihaz yavaşlayır və enerji sərfiyyatı artır. Logic bomb malware tipi isə müəyyən şərtlər yerinə yetirildikdə aktivləşir. Misal üçün, müəyyən tarixdə və ya xüsusi əməliyyat zamanı zərərli kod işə düşə bilər. Polymorphic malware çox təhlükəli sayılır, çünki o, hər dəfə işə düşdükdə öz kodunu dəyişir və antivirus proqramlarının onu tanımasını çətinləşdirir. Macro virus isə ofis sənədlərindəki makrolar vasitəsilə yayılır və istifadəçilərin gündəlik iş mühitində böyük risk yaradır. Hybrid malware müxtəlif növlərin xüsusiyyətlərini birləşdirərək daha güclü və təsirli zərər vermə potensialına sahibdir. Malvertising isə reklam şəbəkələri vasitəsilə yayılan zərərli proqramlardır və istifadəçilər sadəcə reklamı klikləməklə yoluxa bilirlər. Spybot malware isə həm casusluq, həm də botnet funksiyasını özündə birləşdirə bilər. Fake antivirus adlanan malware istifadəçiləri aldadaraq guya virus aşkarladığını bildirir və saxta proqramı almağa məcbur edir. Dialer malware isə xüsusilə köhnə texnologiyalarda telefon xətləri üzərindən əlavə ödənişli nömrələrə zəng edərək istifadəçiyə maliyyə itkisi yaradır. Banker malware xüsusi olaraq bank hesablarını və ödəniş məlumatlarını oğurlamaq üçün hazırlanır. Keyloggerlərlə oxşar işləsə də, bank tətbiqlərinə fokuslanır. IoT malware son illərdə sürətlə yayılmaqdadır və ağıllı cihazları hədəf alır. Onların zəif təhlükəsizlik tədbirləri səbəbindən hücumçular cihazlara asanlıqla daxil ola bilirlər. RAT (Remote Access Trojan) adlanan malware tipi hücumçulara tam idarəetmə imkanı verir. Onlar istifadəçi ekranını izləyə, faylları köçürə və kameranı aktivləşdirə bilirlər. Scareware isə istifadəçiləri qorxudaraq saxta xəbərdarlıqlar təqdim edir və bununla da istifadəçiləri müəyyən proqramları yükləməyə məcbur edir. Worms, viruses və trojanlar malware dünyasının əsas elementləri hesab olunsa da, müasir dövrdə ransomware, cryptojacking və fileless malware daha böyük təhlükə yaradır. Malware növlərinin hamısının ortaq cəhəti onların istifadəçinin xəbəri olmadan sistemdə zərərli fəaliyyət göstərməsidir. İstifadəçilərin əksəriyyəti malware ilə qarşılaşdıqda panikaya düşür, çünki məlumat itkiləri və maliyyə zərərləri qaçılmaz olur. Bu səbəbdən antivirus proqramları və təhlükəsizlik tədbirləri hər zaman yenilənməlidir. Malware növlərinin çoxluğu kiber təhlükəsizlik mütəxəssislərini daim yeni müdafiə üsulları axtarmağa məcbur edir. Hər bir malware tipi öz məqsədinə uyğun inkişaf etdirilir və texnologiyanın inkişafı ilə yanaşı onların da texnikaları təkmilləşir. Nəticə olaraq, malware kompüter dünyasında ən böyük təhlükələrdən biri olaraq qalır və istifadəçilərin məlumatlı olması onun qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.
