Linux əməliyyat sisteminin tarixi 1991-ci ilə qədər gedib çıxır və onun yaranması aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:
### 1. **Unix-in Əsası (1969-1970-ci illər)**:
Linux-un tarixi faktiki olaraq **Unix** əməliyyat sistemi ilə başlayır. Unix, AT&T Bell Labs-da 1969-cu ildə Ken Thompson, Dennis Ritchie və onların komandası tərəfindən hazırlanmışdır. Unix modulyar, çoxfunksiyalı və çox istifadəçi üçün nəzərdə tutulmuş əməliyyat sistemi idi və gələcəkdə yaradılacaq sistemlər üçün bir nümunə oldu.
### 2. **Minix və Linux-un yaradılması illəri (1987-1991-ci illər)**:
1987-ci ildə Amsterdam universitetində professor Andrew S. Tanenbaum təhsil məqsədli **Minix** əməliyyat sistemini yaratdı. Minix, Unix-in sadələşdirilmiş versiyası idi və tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdu.
**Linus Torvalds** adlı Finlandiyalı tələbə Minix-dən ilhamlanaraq, 1991-ci ildə öz əməliyyat sistemi nüvəsini yazmağa başladı. Onun əsas məqsədi şəxsi kompüterlərdə işləyə bilən açıq mənbəli əməliyyat sistemi yaratmaq idi. Bu nüvəni “Linux” adlandırdı.
### 3. **Linux Kernel-in İlk Buraxılışı (1991-ci il)**:
25 avqust 1991-ci ildə Linus Torvalds, Usenet adlı internet müzakirə platformasında bir mesaj göndərərək, öz əməliyyat sisteminin ilk versiyasını ictimaiyyətə təqdim etdi. O, “Linux” adını öz adının birləşməsi və Unix sistemlərinə bənzədiyi üçün seçmişdi.
### 4. **GPL lisenziyası və açıq mənbə (1992-ci il)**:
1992-ci ildə Linux kernelinə **GNU General Public License (GPL)** tətbiq edildi. Bu lisenziya sayəsində Linux açıq mənbəli əməliyyat sistemi olaraq inkişaf etdi. Bu, hər kəsin Linux kodunu dəyişdirməsinə və paylaşmasına imkan verdi və onun inkişafını sürətləndirdi.
### 5. **Linux distroların yaranma tarixləri (1990-cı illərin ortaları)**:
Linux təkcə nüvədən ibarət olmadığından, tam funksional əməliyyat sistemi olmaq üçün əlavə proqramlara ehtiyac vardı. Buna görə, müxtəlif proqramçılar və şirkətlər Linux nüvəsini və digər GNU proqramlarını birləşdirərək “distribütivlər” yaratmağa başladılar. Bu distribütivlərdən bəziləri bunlardır:
– **Slackware** (1993)
– **Debian** (1993)
– **Red Hat Linux** (1994)
### 6. **Korporativ mühitdədə qəbul edilməsi (2000-ci illər)**:
2000-ci illərdən etibarən Linux əməliyyat sistemi həm fərdi istifadəçilər, həm də müəssisələr tərəfindən geniş istifadə edilməyə başlandı. O, xüsusilə server bazarında və superkompüterlərdə məşhur oldu. Ən çox istifadə edilən Linux distribütivlərindən biri **Red Hat Enterprise Linux** (RHEL) və onun icma versiyası olan **CentOS** oldu.
### 7. **Mobil cihazlar və Android (2008-ci il və sonrası)**:
Linux kerneli yalnız ev komputerlərində və serverlər üçün deyil, həmçinin mobil cihazlar üçün də tətbiq edilməyə başladı. 2008-ci ildə Google, Linux nüvəsinə əsaslanan **Android** əməliyyat sistemini buraxdı. Bu gün Android ən çox istifadə edilən mobil əməliyyat sistemidir.
### 8. **Müasir dövürdə Linux(2020-ci illər)**:
Linux əməliyyat sistemi müasir dövrdə müxtəlif sahələrdə geniş istifadə olunur. Serverlər, bulud sistemləri, superkompüterlər, IoT cihazları və hətta avtomobillərdə istifadə edilir.
Bu tarix boyunca Linux-un açıq mənbəli və cəmiyyət tərəfindən inkişaf etdirilməsi onu geniş istifadəyə imkan verən bir platformaya çevirdi.
GNU/Linux-un tarixi, iki ayrı layihənin birləşməsi ilə formalaşmışdır: GNU Layihəsi və Linux nüvəsi. Bu ikili, müasir açıq kodlu əməliyyat sistemlərinin əsasını təşkil edir.
GNU layihəsinin tarixi aşağıdakı kimidir:
- 1983: Richard Stallman, qardaş tərəfindən GNU Layihəsini başlatdı. Məqsədi, tamamilə pulsuz bir Unix-ə oxşar əməliyyat sistemi yaratmaq idi. GNU, “GNU’s Not Unix” (GNU Unix deyil) mənasını verir və pulsuz proqram təminatı fəlsəfəsini dəstəkləyir. Bu fəlsəfəyə görə, istifadəçilər proqramları sərbəst şəkildə işlədir, dəyişdirir və paylaşa bilər.
- 1985: Stallman, GNU Layihəsini dəstəkləmək üçün Azad Proqram Təminatı Fondunu (Free Software Foundation – FSF) qurdu.
- 1980-ci illər boyunca: GNU Layihəsi, bir Unix əməliyyat sisteminin əksər komponentlərini inkişaf etdirdi: derleyici (GCC), mətn redaktoru (Emacs), qabıq (bash), kitabxanalar və s. Lakin əməliyyat sisteminin nüvəsi hələ də çatışmırdı.
Linux nüvəsinin tarixi:
- 1991: Linus Torvalds, Helsinkidə Universitetdə kompüter elmləri tələbəsi olarkən, Unix-ə bənzər bir nüvə inkişaf etdirməyə başladı. Bu nüvə, Minix adlı bir əməliyyat sisteminə alternativ olaraq düşünülmüşdü. Linus, ilk olaraq Linux 0.01 versiyasını elan etdi və kodu internet vasitəsilə paylaşdı.
- Torvaldsın Linux nüvəsi əvvəlcə sadə və kiçik bir layihə idi, lakin qısa zamanda açıq mənbə icması tərəfindən inkişaf etdirilməyə başlandı.
GNU və Linux-un Birləşməsi:
Linux nüvəsi, GNU Layihəsində əskik olan nüvənin yerinə istifadə edilə biləcək bir həll təqdim etdi. GNU Layihəsinin alətləri və proqramları ilə birlikdə Linux nüvəsi istifadə edilərək tam funksional bir əməliyyat sistemi yaradıldı. Bu kombinasiyaya adətən GNU/Linux deyilir.
Tarixi Dönüm Nöqtələri:
- 1992: Linux, GNU Ümumi İctimai Lisenziyası (GPL) ilə yayımlanmağa başladı, beləliklə, azad proqram təminatı dünyasına rəsmi olaraq qoşuldu.
- 1994: Linux 1.0 versiyası buraxıldı və Linux, dünya miqyasında sürətlə populyarlaşmağa başladı.
- 1990-cı illər boyunca: GNU/Linux, açıq mənbə icması sayəsində davamlı olaraq inkişaf etdi və genişləndi. Universitetlər, inkişafçılar və hətta böyük texnologiya şirkətləri bu sistemi qəbul etdilər.
- 2000-ci illər: GNU/Linux, xüsusən server tərəfi və superkompüter dünyasında populyarlaşdı. Korporativ Linux distrosları (Red Hat, SUSE, Debian və s.) ortaya çıxdı.
- 2008: Android, Linux nüvəsi üzərində işləməyə başladı, beləliklə, GNU/Linux mobil cihazlar dünyasında da böyük bazar payına sahib oldu.
- 2020-ci illər: Bu gün, dünya miqyasında veb serverlərinin əksəriyyəti, bulud infrastrukturları, superkompüterlər və bir çox cihaz, GNU/Linux əsasında işləyir.
GNU/Linux-un Əhəmiyyəti:
- Açıq mənbə fəlsəfəsi, azad proqram təminatı dünyasında inqilab yaratdı.
- Elastiklik və etibarlılıq baxımından güclü quruluşa malik olan GNU/Linux, çox müxtəlif platformalarda istifadə edilə bilər.
- Xüsusilə böyük məlumat mərkəzlərində və bulud texnologiyalarında üstünlük verilən bir sistemdir.
GNU/Linux, açıq mənbə icmasının ən uğurlu layihələrindən biri kimi texnologiya dünyasında əhəmiyyətli bir yer tutmuşdur.
