Linux, açıq mənbə kodlu əməliyyat sistemi olaraq geniş yayılıb və bir çox fərqli sahələrdə istifadə olunur: serverlərdə, superkompüterlərdə, smartfonlarda (Android əməliyyat sistemi) və daha çox. Linux-un əsas üstünlüklərindən biri onun tamamilə pulsuz və çox çevik olmasıdır. Linux-un istifadəçiləri üçün çox sayda resurs mövcuddur, lakin Linux-a başlamağa qərar verən biri üçün bir neçə vacib məqamı nəzərə almaq lazımdır.
Linux Haqqında əsas məlumatlara baxaq
Əvvəlcə Linux-un nə olduğunu və necə işlədiyini başa düşmək vacibdir. Linux, bənzər əməliyyat sistemlərindən (Windows, macOS) fərqli olaraq, açıq mənbəli bir layihədir. Bu o deməkdir ki, istənilən şəxs Linux-un mənbə kodunu əldə edib, dəyişdirə və paylaşa bilər. Linux-un əsas komponentləri bunlardır:
Kernel – Əməliyyat sisteminin mərkəzi hissəsidir. Hardware ilə əlaqə qurur və digər proqramların düzgün işləməsini təmin edir.
Shell: İstifadəçinin əmrlərini qəbul edən və onları sistemə ötürən bir interfeysdir.
X Window System və ya Wayland: Qrafik interfeys təmin edir.
Proqram təminatı: Linux əməliyyat sisteminin əsas funksiyalarını təmin edən proqramlar və tətbiqlər.
2. Linux Distros (Paylamalar) Seçmək
Linux-un müxtəlif “distro”ları (paylamaları) mövcuddur. Hər birinin öz məqsədi, xüsusiyyətləri və istifadəçi təcrübəsi fərqlidir. Başlamaq üçün ən populyar Linux distrosları bunlardır:
Ubuntu –Yeni başlayanlar üçün ən əlverişli Linux paylamalarından biridir. İstifadəçi dostu interfeysə malikdir və geniş dəstək və sənədləşmə mövcuddur.
Linux Mint – Ubuntu-nun əsaslanmış bir distrosudur, lakin daha sadə və Windows istifadəçiləri üçün daha tanış bir interfeysə malikdir.
Fedora – Daha çox inkişafçılar və texniki istifadəçilər üçün nəzərdə tutulmuş distrosdur. Yüksək texnoloji yenilikləri tez bir zamanda təqdim edir.
Debian – Stabil və təhlükəsiz bir distrosdur. Daha çox serverlərdə istifadə olunur, lakin desktop istifadəçiləri üçün də uyğundur.
Arch Linux -Təcrübəli istifadəçilər üçün idealdır. Həddindən artıq çevikdir, lakin quraşdırma və idarəetmə məsələlərində daha çox təcrübə tələb edir.
Yeni başlayanlar üçün Ubuntu və Linux Mint tövsiyə edilir.
Linux-u qurmaq
Linux-u öyrənməyə başlamaq üçün əvvəlcə onu kompüterinizə quraşdırmalısınız. Bunun üçün bir neçə üsul mövcuddur
a) Virtual Maşında Linux Quraşdırmaq
Linux-u öyrənmək üçün fiziki cihazınıza quraşdırmaq lazım deyil. Virtual maşın (VM) istifadə edərək Linux-u Windows və ya macOS üzərində quraşdırmaq mümkündür. Bunun üçün VirtualBox və ya VMware kimi proqramlardan istifadə edə bilərsiniz.
b) USB-dən Linux qurmaq
Linux-u USB flash drive-a yükləyib, oradan istifadə etmək də mümkündür. Bunun üçün ISO faylını yükləyib bir USB flash drive-a yaza bilərsiniz (bunu etmək üçün Rufus və ya Etcher kimi alətlərdən istifadə edə bilərsiniz).
c) Linux-u birbaşa qurmaq
Əgər artıq digər əməliyyat sistemlərini (məsələn, Windows və ya macOS) istifadə edirsinizsə, Linux-u dual-boot rejimində quraşdıra bilərsiniz. Bu zaman hər dəfə kompüteri işə saldığınızda, sizə Windows və ya Linux arasında seçim etməyə imkan verəcəkdir.
Linux komandaları və terminaldan İstifadə
Linux-un ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri, sistemə əmrlərlə nəzarət etməyi təmin edən Terminal və ya Shell (komanda xətti) interfeysi olmasıdır. Linux əməliyyat sistemini effektiv şəkildə öyrənmək üçün əsas əmrləri bilməlisiniz. Bir neçə əsas komanda bunlardır
pwd – Hal-hazırki işçi direktoriyanı göstərir.
ls – İndiki direktoriyada olan faylları və qovluqları göstərir.
cd [direktoriyanızın adı] – Direktoriyanı dəyişir.
mkdir [qovluğun adı] – Yeni qovluq yaradır.
rm [faylın adı] – Faylı silir.
cp [mənbə faylı] [təyin edilmiş fayl] – Faylın kopyasını yaradır.
mv [köçürüləcək fayl] [yeni yer] – Faylın yerini dəyişir.
sudo [komanda] – Administrator (root) hüquqları ilə əmrləri icra edir.
apt-get install [proqram adı] – Yeni proqramlar quraşdırır (Ubuntu və Debian əsaslı sistemlər üçün).
Linux İstifadəsi Üçün Resurslar və Tədris Materialları
Linux-u öyrənərkən çoxlu resurslardan istifadə edə bilərsiniz. Bunlardan bəziləri aşağıdakılardır:
Onlayn Kurslar: Məsələn, Udemy, Coursera, və ya edX kimi platformalarda Linux haqqında çoxsaylı kurslar mövcuddur. Başlanğıc səviyyəsindən irəliləmiş səviyyələrə qədər kurslar tapmaq mümkündür.
Kitablar: “The Linux Command Line” (William Shotts tərəfindən yazılıb) və “Linux Bible” (Christopher Negus tərəfindən yazılıb) kimi kitablar həm nəzəri, həm də praktiki yanaşma ilə Linux-u öyrənməyə kömək edir.
Linux Dəstək Forumları və İcmalar: Stack Overflow, Ask Ubuntu, LinuxQuestions.org kimi icmalar, Linux istifadəçilərinin suallarını cavablandırdığı və təcrübələrini paylaşdığı yerlərdir.
Rəsmi Linux Sənədləri: Hər bir Linux distrosunun öz rəsmi vebsaytında istifadəçilər üçün sənədləşmə mövcuddur. Ubuntu Documentation və Arch Wiki kimi sənədlər çox dəyərlidir.
6. Linux-da Mühüm Tətbiqlər və Proqramlar
Linux-un əsas güclü tərəflərindən biri də çoxsaylı pulsuz və açıq mənbəli proqramların mövcud olmasıdır. Linux-a uyğun bir neçə mühüm proqram:
GIMP – Şəkil redaktə proqramı (Adobe Photoshop alternativi).
LibreOffice – Pulsuz ofis paketi (Microsoft Office alternativi).
VLC Media Player – Multimedia faylları oynatmaq üçün.
Firefox/Chromium – Veb brauzerləri.
Visual Studio Code – Proqram inkişafı üçün mükəmməl IDE.
Blender – 3D model və animasiya yaratmaq üçün.
7. Linux Üzərində Təhlükəsizlik və Sistem İdarəetməsi
Linux, çox güclü təhlükəsizlik xüsusiyyətlərinə sahibdir, lakin düzgün konfiqurasiya olunmazsa, sistemlər hələ də təhlükə altında ola bilər. Təhlükəsizliyi artırmaq üçün bəzi məsləhətlər:
sudo komandasını düzgün istifadə etmək.
Firewall istifadə etmək.
SELinux və ya AppArmor kimi əlavə təhlükəsizlik modullarını aktivləşdirmək.
Updates: Linux sistemini daim yeniləmək.
Nəticə
Linux öyrənmək vaxt alacaq bir proses ola bilər, amma doğru yanaşma ilə çox asan və əyləncəli hala gəlir. Başlamaq üçün Ubuntu və ya Linux Mint kimi istifadəçi dostu distribusiyaları seçərək, əməliyyat sistemi haqqında əsas bilikləri əldə edə bilərsiniz. Ən əsası, praktikada təcrübə qazanmaqdır – terminalda əmrləri işlədin, proqramları quraşdırın, sistem parametrlərini dəyişdirin. Bu yolla Linux-da daha güclü bir istifadəçi ola bilərsiniz.
