Kriptoqrafik alqoritm, məlumatların məxfiliyini, bütövlüyünü və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün istifadə olunan riyazi metodlar və prosedurlardır. Bu alqoritmlər əsasən məlumatların şifrələnməsi, deşifrlənməsi, identifikasiyası və ya imzalanması kimi funksiyaları yerinə yetirir. Onlar kompüter elmləri, internet təhlükəsizliyi, maliyyə və digər sahələrdə geniş şəkildə tətbiq olunur.
Kriptoqrafik alqoritmlər iki əsas qrupa bölünür: simmetrik və asimmetrik alqoritmlər.
1. Simmetrik Kriptoqrafik Alqoritmlər
Simmetrik kriptoqrafiyada həm şifrələmə, həm də deşifrləmə üçün eyni açar istifadə olunur. Bu açar yalnız tərəflər arasında məxfi şəkildə paylaşılır. Ən məşhur simmetrik kriptoqrafik alqoritmlərdən bəziləri bunlardır:
- AES (Advanced Encryption Standard): Hazırda ən çox istifadə olunan şifrələmə metodudur. Yüksək sürət və təhlükəsizlik təklif edir.
- DES (Data Encryption Standard): Köhnə bir şifrələmə standartı olsa da, 56-bitlik açarın zəifliyi səbəbindən artıq təhlükəsizlik üçün tövsiyə olunmur. DES-in daha güclü versiyası olan Triple DES (3DES) istifadə edilə bilər.
Simmetrik alqoritmlərin üstünlüyü onların sürətli və səmərəli olmasıdır. Ancaq açar mübadiləsi zamanı tərəflər arasında məxfilik problemi yarana bilər.
2. Asimmetrik kriptoqrafik alqoritmlər
Asimmetrik kriptoqrafiyada iki fərqli açar istifadə olunur: ictimai açar (şifrələmə üçün) və şəxsi açar (deşifrləmə üçün). İctimai açar hamıya məlum ola bilər, lakin şəxsi açar məxfi saxlanılır. Bu, daha təhlükəsiz hesab edilir, çünki məlumatın deşifrlənməsi yalnız şəxsi açara sahib olan şəxs tərəfindən mümkündür. Ən geniş yayılmış asimmetrik alqoritmlərdən bəziləri:
- RSA (Rivest-Shamir-Adleman): Şəxsi və puplic açarlara əsaslanan geniş yayılmış asimmetrik alqoritmdir. RSA təhlükəsizlik məqsədləri və rəqəmsal imza üçün istifadə olunur.
- Elliptik Əyri Kriptoqrafiyası (ECC): Daha qısa açarlardan istifadə edərək güclü təhlükəsizlik təmin edən asimmetrik alqoritmdir. ECC, xüsusilə məhdud hesablama resurslarına malik qurğularda effektivdir.
3. Hash Alqoritmləri
Hash alqoritmləri datanı sabit ölçülü çıxışa çevirir, belə ki, kiçik dəyişikliklər belə tamamilə fərqli bir nəticə yaradır. Hash alqoritmlərinin məqsədi məlumatların bütövlüyünü yoxlamaqdır. Məsələn, faylın yüklənməsindən sonra onun bütövlüyünü yoxlamaq üçün hash dəyəri hesablana bilər. Məşhur hash alqoritmlərinə daxildir:
- SHA-256 (Secure Hash Algorithm 256-bit): Bitcoin kimi kriptovalyutalarda istifadə olunan güclü hash funksiyasıdır.
- MD5 (Message Digest 5): İndiki vaxtda köhnəlmiş hesab edilir, çünki zəifliklər aşkar olunub.
Kriptoqrafik Alqoritmlərin tətbiq olunduğu sahələri
- Şifrələmə: Məlumatları oxunmaz formata çevirmək üçün istifadə edilir (AES, RSA).
- Rəqəmsal İmza: Mesaj və ya sənədin mənbəyini təsdiqləmək üçün (DSA, RSA).
- Autentifikasiya: İstifadəçiləri və ya cihazları təsdiqləmək üçün.
- Hashing: Datanın bütövlüyünü və dəyişdirilmədiyini yoxlamaq üçün.
Kriptoqrafik alqoritmlər məlumatların qorunması və təhlükəsizliyinin təmin edilməsində çox mühüm rol oynayır və müasir rəqəmsal dünyada geniş istifadə olunur.
