Salam hörmətli oxucular, kiber savadlılıq müasir dövrdə hər bir insan üçün çox vacibdir. İnternet həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. İnsanlar gündəlik işlərini internet üzərindən görürlər. Sosial şəbəkələrdən, elektron poçtdan, onlayn bank xidmətlərindən istifadə edirik. Bu rahatlıqla yanaşı təhlükələr də mövcuddur. Kibercinayətkarlıq gündən-günə artır. İnsanların şəxsi məlumatları oğurlanır. Hesabları ələ keçirilir. Fırıldaqçılar müxtəlif yollarla insanları aldatmağa çalışır. Ona görə də kiber savadlılıq həyati əhəmiyyət daşıyır. Kiber savadlılıq dedikdə təhlükələri tanımaq bacarığı başa düşülür. Eyni zamanda onlardan qorunma yolları da öyrənilir. İnternetdə təhlükəsiz davranmaq vərdişləri formalaşır. İlk qayda güclü şifrələrdən istifadədir. Sadə şifrələr asanlıqla qırıla bilər. Şifrələrdə böyük və kiçik hərflərdən istifadə etmək lazımdır. Əlavə olaraq rəqəmlər və simvollar da daxil edilməlidir. Hər hesab üçün fərqli şifrə seçilməlidir. Şifrə heç kimlə paylaşılmamalıdır. İkinci vacib addım iki mərhələli identifikasiyadır. Bu üsul əlavə qoruma təmin edir. Telefon nömrəsinə və ya e-poçta təsdiq kodu gəlir. Bu kod olmadan hesab açılmır. Növbəti məsələ şübhəli keçidlərə klikləməməkdir. Fırıldaqçılar çox vaxt saxta linklər göndərirlər. Bu linklər virus daşıya bilər. Eyni zamanda saxta saytlar yaradılır. Onlar orijinal sayta çox oxşayır. İnsan oraya daxil olub məlumatlarını yazır. Nəticədə məlumatlar oğurlanır. Buna fişinq hücumu deyilir. Fişinq ən geniş yayılmış kibercinayətdir. Onun qarşısını almaq üçün diqqətli olmaq lazımdır. Tanımadığınız şəxsdən gələn linklərə girməyin. Şübhəli faylları endirməyin. Elektron məktubları diqqətlə yoxlayın. Mənbəni dəqiq bilin. İstifadə etdiyiniz cihazlarda antivirus proqramı quraşdırın. Antivirus sistemləri virusları vaxtında aşkarlayır. Vaxtaşırı yenilənmə aparmaq vacibdir. Proqram təminatlarını da daim yeniləmək lazımdır. Çünki köhnə versiyalar zəifliklərə açıq olur. Yeniləmələr həmin zəiflikləri aradan qaldırır. Telefonlarda tətbiqləri yalnız rəsmi mağazalardan yükləyin. Şübhəli mənbələrdən proqram yükləməyin. Onlar zərərli kod daşıya bilər. İnternetdə şəxsi məlumatlarınızı paylaşarkən ehtiyatlı olun. Doğum tarixi, ünvan, kart nömrəsi kimi məlumatları qoruyun. Sosial şəbəkələrdə şəxsi həyatınızı çox açıqlamayın. Çünki bu məlumatlar sui-istifadə oluna bilər. Kibercinayətkarlar sadə məlumatlardan istifadə edərək hücum planlaya bilirlər. Uşaqların da kiber savadlı olması vacibdir. Valideynlər övladlarına internet mədəniyyətini öyrətməlidirlər. Uşaqlar internetdə daha həssasdır. Onlar tez aldanırlar. Buna görə valideyn nəzarəti vacibdir. Təhlükəli kontentə giriş məhdudlaşdırılmalıdır. Uşaqlara şübhəli insanlarla danışmamaq öyrədilməlidir. Həmçinin məktəblərdə də kiber savadlılıq dərsləri keçirilməlidir. Müəllimlər şagirdlərə internet təhlükəsizliyi barədə bilik verməlidir. Gənclər sosial şəbəkələrdə özlərini necə qorumalı olduqlarını bilməlidirlər. Çünki kibercinayətkarlar ən çox sosial şəbəkələrdən istifadə edirlər. Kiber savadlılıq yalnız şəxsi təhlükəsizlik üçün deyil. Dövlət və təşkilatlar üçün də vacibdir. Çünki dövlət qurumlarına qarşı da hücumlar olur. Bank sistemləri hədəfə alınır. Əgər işçilər savadsızdırsa, hücum daha asan olur. Ona görə hər bir müəssisə işçilərinə kiber təhlükəsizlik təlimləri keçməlidir. İnformasiya texnologiyaları ilə işləyən şəxslər daha yüksək biliklərə sahib olmalıdır. Amma adi istifadəçilər də əsas qaydaları bilməlidirlər. Məsələn, ictimai Wi-Fi şəbəkələrindən istifadə edərkən ehtiyatlı olun. Çünki açıq şəbəkələr təhlükəsiz deyil. Kibercinayətkarlar orada məlumat oğurlaya bilirlər. Əgər mütləq istifadə etməli olsanız, VPN-dən yararlanın. VPN məlumat axınını şifrələyir. Onlayn alış-veriş edərkən yalnız etibarlı saytlardan istifadə edin. Saytın ünvanında “https” yazısına diqqət edin. Bu, təhlükəsiz bağlantını göstərir. Kart məlumatlarını yad saytlarla paylaşmayın. Lazım olmadıqda kart məlumatlarını sistemdə saxlamayın. Kibercinayətkarlıq bəzən sosial mühəndislik üsulu ilə edilir. İnsanların psixologiyası öyrənilir. Sonra onlardan məlumat almağa çalışılır. Misal üçün telefonla zəng edərək özünü bank işçisi kimi təqdim edirlər. İnsan aldadılır və məlumat verir. Buna qarşı ən yaxşı üsul şübhəli zənglərə inanmamaqdır. Heç vaxt gizli məlumatlarınızı telefonla paylaşmayın. Kiber savadlılıq həm də məlumatların ehtiyat nüsxəsini saxlamağı tələb edir. Çünki bəzən hücum nəticəsində məlumatlar silinir. Əgər ehtiyat nüsxəsi varsa, məlumatlar bərpa edilə bilər. Ehtiyat nüsxələrini buludda və ya xarici daşıyıcıda saxlamaq olar. Ehtiyat daşıyıcılar təhlükəsiz yerdə saxlanmalıdır. Onlayn davranış mədəniyyəti də önəmlidir. İnsanlar internetdə etik qaydalara əməl etməlidirlər. Başqalarını təhqir etməməli, aldatmamalıdırlar. Çünki internetdə də hüquqi məsuliyyət var. Hər bir istifadəçi məsuliyyətli olmalıdır. Kiber savadlılıq bir gündə qazanılmır. Bu, davamlı öyrənmə tələb edir. İnternetdə yeni təhlükələr hər gün yaranır. Ona görə yenilikləri izləmək lazımdır. Təhlükəsizlik xəbərlərini oxumaq faydalıdır. Mütəxəssislərin tövsiyələrinə əməl etmək lazımdır. Kiber savadlı insan internetdə daha rahat hərəkət edir. O, riskləri tanıyır və qorunmağı bacarır. Bu bacarıq həm şəxsi, həm də ictimai fayda gətirir. Çünki savadlı istifadəçilər bütün sistemi qoruyurlar. İnsanların məlumatları daha təhlükəsiz olur. Maliyyə fırıldaqları azalır. Sosial şəbəkələrdəki təhlükələrə qarşı mübarizə güclənir. Uşaqlar internetdə daha güvənli olur. Müəssisələr hücumlara qarşı dayanıqlı olur. Dövlətin informasiya təhlükəsizliyi güclənir. Bütün bunların əsasında kiber savadlılıq dayanır. Ona görə hər birimiz bu bilikləri artırmalıyıq. Özümüzü və yaxınlarımızı maarifləndirməliyik. İnternetdə məsuliyyətli davranmalıyıq. Şübhəli halları vaxtında bildirməliyik. Hər kəs bu sahədə üzərinə düşəni etməlidir. Nəticədə daha təhlükəsiz rəqəmsal mühit yaranacaq.
Kiber savadlılığı artırmaq və təhlükəsiz qalmaq üçün diqqət etməli olduğumuz əsas məqamları sadalayım
- Kiber savadlılığı artırmaq və təhlükəsiz qalmaq üçün diqqət etməli olduğumuz əsas məqamları sadalayım:
- Şifrələr – Sadə şifrə istifadə etməyin, güclü və uzun şifrələr seçin, hər hesab üçün fərqli şifrə yaradın.
- İki mərhələli giriş – Mümkün olduğu hər yerdə iki faktorlu doğrulama (2FA) aktiv edin.
- Şübhəli linklər – Tanımadığınız şəxsdən gələn keçidlərə klikləməyin.
- Fişinq məktubları – Bank, sosial şəbəkə və ya xidmət adı ilə gələn şübhəli e-poçtlara inanmayın.
- Antivirus və yeniləmələr – Cihazlarınızdakı antivirusu və proqram təminatlarını daim yeniləyin.
- Proqramların yüklənməsi – Tətbiqləri yalnız rəsmi mağazalardan və etibarlı mənbələrdən endirin.
- Şəxsi məlumatlar – Ünvan, telefon, bank kartı kimi məlumatları hər yerdə paylaşmayın.
- Sosial şəbəkələr – Həyatınızı çox açıqlamayın, gizlilik parametrlərini düzgün qurun.
- İctimai Wi-Fi – Açıq şəbəkələrdə ehtiyatlı olun, VPN istifadə etməyə çalışın.
- Onlayn alış-veriş – Yalnız “https” ilə başlayan və tanınmış saytlardan alış-veriş edin.
- Telefon zəngləri – Özünü bank və ya rəsmi qurum kimi təqdim edən yad şəxslərə məlumat verməyin.
- Ehtiyat nüsxələri – Fayllarınızın ehtiyat nüsxəsini buludda və ya xarici yaddaşda saxlayın.
- Uşaqların təhlükəsizliyi – Uşaqlara internet mədəniyyəti öyrədin, zərərli kontentə qarşı valideyn nəzarəti tətbiq edin.
- Maariflənmək – Yenilənən kiber təhlükələr barədə daim məlumatlı olun.
- Şübhəli halları bildirmək – Hər hansı şübhəli fəaliyyət görəndə aidiyyəti qurumlara məlumat verin
Kiber savadlılığın qızıl qaydaları
1️⃣ Güclü və fərqli şifrələrdən istifadə et.
2️⃣ İki mərhələli identifikasiyanı (2FA) aktivləşdir.
3️⃣ Tanımadığın linklərə klikləmə.
4️⃣ Şübhəli e-poçtlara və mesajlara inanma.
5️⃣ Antivirus proqramını daim yenilə.
6️⃣ Telefon və kompüterdə proqramları yalnız rəsmi mağazalardan yüklə.
7️⃣ Şəxsi məlumatlarını hər yerdə paylaşma.
8️⃣ Sosial şəbəkələrdə gizlilik parametrlərini düzgün qur.
9️⃣ İctimai Wi-Fi istifadə edərkən ehtiyatlı ol, VPN-dən yararlan.
🔟 Onlayn alış-verişdə yalnız “https” ilə başlayan saytlara güvən.
1️⃣1️⃣ Heç vaxt telefonla kart və ya şifrə məlumatı paylaşma.
1️⃣2️⃣ Fayllarının ehtiyat nüsxəsini saxla.
1️⃣3️⃣ Uşaqlara internet mədəniyyətini öyrət.
1️⃣4️⃣ Kiber təhlükələr barədə daim maariflən.
1️⃣5️⃣ Şübhəli halları vaxtında aidiyyəti qurumlara bildir.
